Pertelingkahan Raja Patani dan Pesuruhjaya Siam

Sebelum peraturan sistem pentadbiran baru wilayah digubal, kerajaan Siam telah pun berusaha untuk mengukuhkan kekuasaanya di negeri-negeri Melayu. Sebaik saja termeterainya Pengisytiharan British-Perancis pada 15 Januari 1896, Kerajaan Siam mula menghantar Pesuruhjaya Siam untuk berkhidmat di negeri-negeri Melayu. Pesuruhjaya Siam yang pertama bagi Patani ialah Phya Sukhum. Dalam surat kepada Tengku Sulaiman Syarifuddin, Chulalongkorn memaklumkan bahawa: I send this Commissioneer in order that if you had any trouble in administering your people you may call him to advise you as to the best means of doing it’. Chulalongkorn, bagaimanapun, tidak memaklumkan baginda tentang rancangan Kerajaan Siam untuk menyusun semula sistem pentadbiran di negeri-negeri Melayu itu. Dengan itu, bukanlah sesuatu yang aneh apabila Sistem Thesaphiban mula dilaksanakan, raja-raja Melayu menentang. Ekoran daripada itu, raja-raja Melayu menuntut supaya negeri-negeri Patani dipisahkan daripada sistem pentadbiran Siam.

Sewaktu Phya Sukhum dilantik sebagai Pesuruhjaya di Patani, kerajaan Siam baru sahaja menandatangani perjanjian Sulit (1897) dengan kerajaan British berhubung kedudukan wilayah-wilayah Melayu di selatan Semenanjung. 2 Perjanjian Sulit Siam-British itu memberi peluang kepada kerajaan Siam untuk melaksanakan sistem pentadbiran baru di negeri-negeri Melayu.

Sementara peraturan pentadbiran baru digubal, beberapa langkah pentadbiran telah diambil oleh Phya Sukhum, Pesuruhjaya Siam, bagi mengukuhkan kekuasaan Siam di Patani. Langkah awal yang telah diambil oleh Phya Sukhum ialah memperkenalkan cara baru dalam pengutipan cukai. Sistem pemajakan candu (opium-farming) dan spirit telah disusun semula (Tej Bunnag 1977, 140). Hasil kutipan itu disatukan dan dibahagi dua, iaitu separuh untuk raja-raja Melayu dan separuh lagi untuk kerajaan Negeri. Cadangan Phya Sukhum itu telah ditolak oleh raja-raja Melayu kerana mereka menganggap kuasa memungut cukai ataupun memberi kontrak candu itu adalah termasuk di bawah tanggungjawab mereka sebagai raja Negeri. Kerajaan Siam tidak mempunyai hak untuk campur tangan dalam bidang ini.

Tengku Sulaiman, sebagai mewakili raja-raja Melayu lain, telah mengemukakan bantahan kepada Raja Chulalongkorn terhadap tindak-tanduk Phya Sukhum tetapi telah ditolak oleh Raja Siam. Sebaliknya Raja Siam menyokong tindakan Phya Sukhum. Dalam jawapannya, Chulalongkorn menegaskan bahawa langkah yang diambil oleh Phya Sukhum itu adalah menguntungkan kerana;If all the seven states had one farm instead of seven separated farms the revenue would be large so that the states would be better. The revenue would be divided among the seven Rajahs in proportion.

Pada tahun pertama sistem pemajakan candu bersama itu dijalankan, raja-raja Melayu masih menerima bahagian masing-masing hasil kutipan candu. Pada masa itu, jumlah penuh hasil candu dan spirit di ketujuh-tujuh buah negeri Patani itu ialah sebanyak $30,200.00 setahun. Bagaimanapun keadaan ini tidak kekal lama. Selepas kemangkatan Tengku Sulaiman dalam tahun 1898, Kerajaan Siam tidak lagi membuat bayaran kepada Raja Muda Tengku Abdul Kadir Kamaruddin sungguhpun kontrak pajakan itu masih berkuatkuasa selama dua tahun lagi. Tengku Abdul Kadir telah merayu kepada kerajaan Siam tetapi tidak dilayan oleh Bangkok. Phya Sukhum juga mengambil alih pengutipan cukai import dan eksport daripada kerajaan Negeri. Tindakan Phya Sukhum itu telah mencetuskan kemarahan Tengku Abdul Kadir, lebih-lebih lagi apabila kerajaan Siam melambat-lambatkan perlantikan baginda sebagai Raja Patani.

Selepas kemangkatan Tengku Sulaiman Syarifuddin, jemaah pembesar negeri telah sebulat suara melantik Tengku Abdul Kadir Kamaruddin, Raja Muda, sebagai Raja Patani yang baru. Di bawah peraturan lama, pembesar-pembesar Negeri diberi kuasa untuk menabal Raja Muda, sebagai Raja baru sebelum almarhum dimakamkan. Selepas pertabalan itu, pembesar-pembesar Negeri telah memaklumkan kepada Raja Siam bagi mendapatkan pengesahan ataupun sanyathet. Sebagaimana yang dikatakan oleh Nantawan Haemindra, ‘No ruler was ever officially recongnized as legitimate until he had received his insigniaof office from the King’. Chulalongkorn bagaimanapun menjawab bahawa surat pengesahan itu akan hanya dikeluarkan selepas setahun Tengku Abdul Kadir memangku jawatan Raja serta dapat pula membuktikan kebolehan baginda untuk mentadbir negeri itu.

Selepas dua tahun Tengku Abdul Kadir memangku jawatan Raja Patani, kerajaan Siam mengesahkan jawatan baginda. Surat pengesahan diserah sendiri oleh Raja Chulalongkorn semasa baginda melawat Patani. 4 Surat itu, antaranya menyebut bahawa, We recognise Phra Pipit Pakdi as the Rajah of Patani with the title of Phya Wichit Pakdi. He had the right to govern the state of Patani with justice and just as his predecessors had governed. He may stop anything which is not right and force on anything which is right. He must be true with the Siamese government as his predecessors were in every respect. The officials of state of Patani must assist him.

Sungguhpun baginda telah diakui dengan sah sebagai Raja Patani tetapi keadaan itu tidak menyekat pesuruhjaya Siam dan pegawai-pegawainya daripada campur tangan dalam urusan pentadbiran dalam negeri Patani. Tindak-tanduk Pesuruhjaya Siam itu bukan saja menjejaskan kedaulatan dan kewibawaannya sebagai Raja Patani tetapi juga telah menimbulkan pelbagai masalah kepada penduduk-penduduk negeri itu. Pegawai-pegawai Siam dikatakan seringkali campur tangan dalam urusan keagamaan penduduk-penduduk tempatan.

Rayuan baginda kepada kerajaan Siam agar membetulkan keadaan tersebut telah menemui jalan buntu. Tengku Abdul Kadir tidak ada pilihan kecuali merayu kepada pihak berkuasa British di Singapura supaya campur tangan bagi mempertahankan serta memulihkan kewibawaanya sebagai Raja Patani yang berdaulat. Pada bulan Mei 1901, Tengku Abdul Kadir telah menghubungi Frank Swettenham, Gabenor Negeri-negeri Selat. 5 Kebetulan pula pada waktu itu Chulalongkorn berada di Singapura. Sungguhpun Frank Swettenham bersimpati dengan nasib yang menimpa Tengku Abdul Kadir, beliau tidak dapat membuat apa-apa tindakan memandangkan kerajaan British ingin mengekalkan hubungan dengan kerajaan Siam dan adalah tidak wajar bagi kerajaan British untuk campur tangan dalam masalah Patani. Beliau mencadangkan supaya Tengku Abdul Kadir mengadakan pertemuan dengan Chulalongkorn bagi menyelesaikan masalah yang dihadapinya itu. Tambahan pula negeri Patani berada di bawah naungan kerajaan Siam.

Walaupun begitu, ketika Chulalongkorn melawat Singapura pada bulan Julai 1901, Swettenham telah mengambil kesempatan daripada pertemuannya dengan baginda bagi membincangkan secara sepintas lalu tentang masalah pentadbiran di negeri-negeri Melayu utara khususnya yang berada di bawah naungan Siam. Swettenham memaklumkan Chulalongkorn bahawa pegawai-pegawai Siam di negeri-negeri tersebut tidak melayani Raja-raja negeri itu dengan baik. Justeru, hubungan antara Raja-raja Melayu dengan pihak berkuasa Siam tidak mesra. Beliau memberi kenyataan perbandingan bahawa di negeri-negeri di bawah naungan British, hasil yang dikutip oleh Residen British akan dibelanjakan untuk faedah negeri tersebut. 6 Tujuan Swettenham membangkitkan perkara itu adalah untuk menyindir secara tidak langsung dasar Siam terhadap negeri-negeri Melayu Patani.

Sikap negatif Swettenham terhadap rayuan Tengku Abdul Kadir telah memaksa baginda memilih alternatif lain bagi membebaskan negerinya daripada kongkongan Siam. Tengku Abdul Kadir telah mengadakan mesyuarat dengan Raja-raja Melayu lain di Istana Cabang Tiga bagi membincangkan langkah yang harus diambil bagi kepentingan negeri dan orang-orang Melayu.

Mesyuarat tersebut telah bersetuju untuk melancarkan pemberontakan sekiranya kerajaan Siam terus campur tangan dalam urusan negeri-negeri Melayu. Tengku Abdul Kadir berharap apabila mereka bangkit memberontak pihak Peranchis di Indochina pula akan menyerang di bahagian timur Siam dan dengan itu akan memaksa Siam memindahkan askar-askarnya ke sana. Apabila ini berlaku, raja-raja Melayu berharap tanah air mereka akan dapat dibebaskan daripada belenggu penjajahan Siam. Mereka merancang untuk memberontak pada akhir bulan Oktober, 1901 selepas bekalan senjatan dan peluru tiba dari Singapura.

Sementara itu, Tengku Abdul Kadir telah meminta R.W. Duff, bekas Ketua Polis Negeri-Negeri Selat, membantunya merancang pemberontakan itu. Baginda menerangkan bahawa rancangan itu terpaksa dilakukan bagi membebaskan rakyatnya daripada penindasan Siam. 9 Baginda tidak menafikan hak pertuanan Siam ke atas Patani bahkan bersedia bekerjasama dengan kerajaan Siam dalam semua aspek dengan syarat kerajaan Siam tidak akan menindas rakyatnya. Baginda juga memberitahu Duff tentang surat pengesahan baginda sebagai raja serta bidang kuasanya. Bagaimanapun baginda menegaskan bahawa ‘‘… the action of the Siamese authorities differed so entirely from the document’’,10 Baginda mengesyaki Raja Siam mungkin tidak mengetahui tentang keadaan itu memandangkan surat yang baginda tulis kepada Raja Siam tidak pernah dijawab. Oleh hal yang demikian baginda juga mengesyaki surat-surat itu telah digelapkan oleh pegawai-pegawai Siam yang mempunyai kepentingan di Patani. Baginda memberi amaran sekiranya kerajaan Siam tidak menyelesaikan masalah dalam negeri Patani dan negeri-negeri jirannya, ia tidak boleh dipersalahkan sekiranya ‘… he followed the advice of his people and seek redress by force of arms.’ Walaupun Duff tidak bersimpati dengan Siam tetapi beliau tidak bersetuju dengan rancangan Tengku Abdul Kadir untuk menyelesaikan masalah itu secara kekerasan. Pada pandangannya, tindakan seumpama itu bukan saja akan menjejaskan kepentingannya di negeri-negeri Melayu tetapi juga ‘… would bring about his own down fall and which would ruin many hundreds of his people.’

Duff menasihati Tengku Abdul Kadir supaya berusaha menyelesaikan masalah tersebut secara rundingan dan bukan secara kekerasan. Beliau mencadangkan supaya Tengku Abdul Kadir menghubungi mana-mana syarikat guaman di Singapura untuk membuat petisyen dikemukakan kepada kerajaan British. Dalam petisyen itu, Duff meminta Tengku Abdul Kadir menerangkan perasaan tidak puas hatinya. Sambil mengakui hak pertuanan Siam ke atas Patani, Tengku Abdul Kadir hendaklah merayu kepada kerajaan British agar menyampaikan aduannya kepada kerajaan Siam.

Nasihat Duff itu diikuti oleh Tengku Abdul Kadir dan pada 13 Ogos 1901 11 , baginda menghantar surat rayuan melalui syarikat guamannya kepada Swettenham untuk disampaikan kepada kerajaan British di London. Raja Saiburi, Raja Reman dan Raja Legeh juga turut menghantar surat rayuan kepada Swettenham dengan maksud yang sama.

Dalam surat rayuan itu, Tengku Abdul Kadir merayu agar kerajaan British campur tangan bagi menyelesaikan masalah yang ditanggung oleh baginda dan rakyatnya akibat daripada campur tangan kerajaan Siam dalam urusan negeri Patani. Rasa tidak puas hati itu, tegas Tengku Abdul Kadir, berputar di atas dua isu, iaitu campur tangan pegawai-pegawai Siam secara melulu dalam urusan pentadbiran negeri, khususnya dalam hal pengutipan cukai dan kedua dalam hal ehwal agama Islam. Baginda menekankan bahawa tindakan pegawai-pegawai Siam itu bertentangan dengan prinsip perhubungan antara negeri yang digariskan oleh Chulalongkorn sebagaimana yang terkandung di dalam surat pengesahan perlantikannya sebagai Raja Patani.

Baginda mengingatkan sekiranya dasar penindasan dan kezaliman pihak berkuasa Siam itu tidak diatasi, lambat laun ia akan menggugat ketenteraman serta kesejahteraan negeri Patani dan kemungkinan juga ketenteraman negeri-negeri Melayu utara yang lain. Akhir sekali, baginda mengingatkan bahawa sekiranya rayuan itu gagal dipertimbangkan oleh kerajaan British, baginda akan meminta bantuan dairpada kuasa-kuasa besar yang lain.

Surat Tengku Abdul Kadir dan Raja-raja Melayu yang lain telah mendapat perhatian khusus daripada Swettenham dan juga kerajaan British di London. Ugutan Raja Patani bahawa ia akan memberontak serta menghubungi kuasa-kuasa asing, sekiranya British enggan membantunya, telah memeranjatkan Frank Swettenham dan kerajaan British. Jika berlaku sebarang kebangkitan di Negeri-negeri Melayu Patani, bukan saja kepentingan perdagangan British akan terjejas tetapi juga akan memberi peluang kepada kuasa-kuasa asing lain, terutama sekali Jerman, untuk campur tangan dan bertapak di kawasan itu. Pada masa itu, Jerman sedang mencari tanah jajahan di Asia sebagai memenuhi dasar Weltpolitiknya. Kalau ini berlaku, kepentingan serta keselamatan British di rantau ini akan turut terancam. (lihat juga Chandran,J 1968; Numnonda, T 1965) Dengan itu, bukanlah menghairankan apabila Swettenham dengan segera mengadakan pertemuan dengan Tengku Abdul Kadir di Singapura dalam bulan Oktober, 1901. Swettenham menasihatkan Tengku Abdul Kadir supaya bersabar dan cuba mengelakkan daripada melakukan sebarang tindakan secara terburu-buru. Beliau memberi jaminan bahawa sekiranya baginda menurut nasihatnya, beliau akan berusaha untuk mendapatkan simpati kerajaan British bagi memulihkan semula kekuasaanya.

Atas jaminan itu, Tengku Abdul Kadir bersetuju menanguhkan rancangannya untuk memberontak. Sementara itu Swettenham telah mengharamkan eksport senjata api dari Singapura ke Negeri-negeri Patani. Pada masa yang sama, Swettenham memberitahu Pejabat Tanah Jajahan British tentang pergolakan yang berlaku di Patani dan ancaman Raja-raja Melayu untuk mendapatkan sokongan kuasa Eropah lain sekiranya kerajaan British enggan membantu mereka.

Sebaik saja menerima surat daripada Swettenham, Pejabat Luar British di London telah mengarahkan Menteri British di Bangkok, Archer, supaya berbincang dengan Putera Damrong tentang keadaan di Patani. Putera Damrong bersetuju menghantar timbalannya, Phya Sri Sahadhed ke Patani bagi membuat penyiasatan. Sebelum berangkat ke Patani, Phya Sri telah mengadakan perbincangan dengan Duff tentang keadaan di Patani. Phya Sri cuba mendapatkan pengesahan daripada Duff tentang perkhabaran yang beliau terima bahawa keadaan di Patani adalah genting dan kemungkinan besar kekacauan akan berlaku. Malah, Pesuruhjaya Siam di Patani telahpun meninggalkan negeri itu ‘‘… for fear of being attacked …’’ Duff bagaimanapun menafi dakwaan tersebut tetapi mengingatkan bahawa sekiranya kerajaan Siam tidak mengambil sebarang langkah untuk menyelesaikan perasaaan tidak puas hati Raja-Raja Melayu, kemungkinan besar rusuhan akan berlaku. Duff juga memberitahu bahawa:The Rajah of Patani had undoubtedly just cause for complaint, and that if these complaints, were not inquired into, it was possible that trouble might ultimately ensure but if proper inquiry were made ot the Rajah’s complaints, and with fair treatment, he would prove a most useful ally to the Siamese Government.’ Duff mencadangkan supaya Phya Sri mengadakan perbincangan dengan Raja-raja Melayu bagi mententeramkan keadaan. Beliau memberi jaminan bahawa raja-raja Melayu akan menerima kedatangan rombongan kerajaan pusat dengan baik.